خشکسالی و بحران آب در کشور

از: دکتراسماعیل همدانلو
مدیر هماهنگی و اجرایی
شرکت تامین و انتقال آب خلیج فارس

 
چندی پیش در مقاله ای با عنوان بحران آب را جدی بگیریم، آمارو ارقامی از وضع کاهش بارش ها و اثرات زیست محیطی و تنش های اقتصادی و اجتماعی آن را یادآورشدم. ماه ها گذشت جز زیرنویس هایی پندگونه و تهدیدآمیز شبکه های تلویزیونی یا تابلوهای صرفه جویی در معابر اقدامی اجرائی عملا مشاهده نمی گردد. مسئولین تامین کننده آبدر  سایت ها و جراید مدام هشدار می دهند که در 12 کلان شهر تهران بحران آب خواهیم داشت، پنج دریاچه خشک شده و می شود، آب های زیرزمینی در اقصی نقاط کشور پایین رفته و میرود، زاینده رود و چند رودخانه دیگر خشک شده و می شود.آب پشت اغلب سد ها کاهش یافته و می یابد، روستاها تخلیه شده و میشود، حاشیه نشینی شهرها گسترش یافته و می یابد. بالغ بر 5000 روستا با تانکر آب رسانی می شود. تکرار این قبیل آمارها به کدام اقدام عملی باید بینجامد؟ما مصرف کنندگان و آن ها تامین کنندگان و متولیان آب در بهار و پاییز چشم به ابرهای نامهربان آسمان برای باران دوخته ایم، در زمستان برای برف، آرزو داریم که دمای رو به افزایش کاهش یابد و 70 درصد آب های جاری مارا با خود نبرد و کمی ارفاق قائل شود و خشکسالی رخت بر بندد.

ابتدا به این آمار توجه داشته باشیم:

بالغ بر 70 درصد سطح کره زمین را آب فراگرفته و حدود 2.5 درصد این آب ها شیرین و 97.5 درصد شور است از 2.5 درصد آب های شیرین هم 70 درصد به صورت یخ های دائمی و غیرقابل دسترس در قطب ها و قله های رفیع قرار گرفته و از 30 درصد باقی مانده حدود یک درصد در دسترس و قابل استفاده بوده و بقیه در سفره های زیرسطحی و اغلب بسیار عمیق و دور از دسترس قراردارد.
میانگین بارش ها در جهان 820 میلی لیتر در سال در ایران کمتر از 218 و درجنوب شرق کشور کمتر از 120 میلی لیتر است.
پیش بینی های مراکز تحقیقاتی هواشناسی از جمله مرکز فضانوردی امریکا نشان میدهد گرمایش زمین با توجه به تولید روزافزون منواکسید کربن منجر به باران های شدید در نقاطی و متوسط در نقاطی و خشکسالی در نقاطی دیگر در جهان خواهد شد. فراوانی خشکسالی در غرب آسیا تا آفریقا رخ خواهد داد و جز نوار باریکی از شمال کشورمان بقیه یعنی بیش از 90 درصد خاک کشور در معرض خشکسالی خواهد بود.
بخشی ازخشکسالی حتی دامن فلات مرکزی کالیفرنیارا که انبار غله آمریکا از آن یاد میشود نیز فراگرفته است.
خشکسالی در کشور و برداشت های بی رویه از آب های زیر سطحی، نشست زمین در شهرهای بزرگ کشور را به وجود آورده، بر اساس آمار دشت تهران در سه سال گذشته یک متر نشست داشته است. آثار این نشست ها ایجاد ترک در ساختمان ها و لرزش هایی در پوسته زمین را به همراه خواهد داشت. این نشست در دشت مشهد بیش از سایر شهرهای کشور مشهود است.
امروز کسی تصور نمی تواند بکند که با خشک شدن تدریجی دریاچه  ارومیه کویر لوت دیگری با ابعاد وسیع در حد چند استان با نام کویر ارومیه در آینده پدیدار گردد. چرا که در سال های سال پیش هم در لوت بزرگترین دریاچه منطقه و پوشش درختی وجود داشته و امروز با خشک شدن آن با دمای 70 درجه به گرمخانه زمین تبدیل شده است.

چه باید کرد؟

رحم و شفقت از ابرهای آسمان را طلب کنیم و در انتظار بارش های برف و باران در حد نیاز باشیم که پیش یابی ها و پیش بینی ها چنین نویدی را نمیدهند.

انتقال آب دریای مازندران به دشت لوت
شیرین سازی و انتقال آب از دریاهای آزاد – خلیج فارس به فلات مرکزی ایران و یا هر نقطه دیگر

اولویت بندی تولیدات کشاورزی در کشور بر محوریت مصرف آبانتقال آب از دریای مازندران به دشت لوت:

برخی مزیت های طرح:

• دریای مازندران حدود 26 متر از سطح دریاهای آزاد پایین تر است.
• ارتفاع متوسط کویر لوت 190 متر از سطح دریاهای آزاد پایین تر است
• فاصله انتقالی مسیر میتواند حدود 400 کیلومتر یا کمی بیشتر باشد.
• پیش بینی ها افزایش سطح آب دریای مازندران را در آینده نشان می دهد که میتواند برای حاشیه شمالی کشور خسارت بار باشد.
• با ایجاد کانال زیرسطحی آب با وزن خود می تواند جاری گردد.
• باجاری شدن آب به دشت لوت دریاچه لوت احیا و دریاچه های حاشیه ای ایجاد و خشک شده ها قبلی بازیابی خواهد شد.
• رطوبت حاصل از دمای هوا دشت آب دیده، ابرهای باران زا ایجاد خواهد کرد.
• هیچ خطر زیست محیطی ایجاد نخواهد کرد
• آب های جاری در لایه تحتانی کویر را که به دریای عمان میریزد به دریاچه های خشک شده هدایت خواهد کرد.
• با افزایش 50 درصد آب منتقل شده، با 50 درصد آب های شیرین جاری یا زیر سطحی، آب مورد نیاز کشاورزی برای طول مسیر فراهم خواهد شد.
• آب دریای مازندران شوری کمتری دارد و در حقیقت تلخ است.

چند طرح توسط کارشناسان ایرانی و متخصصین ایرانی خارجی تهیه و ارائه شده که با یک عزم ملی و دور از نگرش های منطقه ای بلکه نفع ملی میتواند عملیاتی گردد.

 انتقال آب از خلیج فارس به کشور

خوشبختانه این روزها آرزوی دیرینه به عمل پیوسته و به همت شرکت های صنعتی و معدنی گل گهر، مس سرچشمه و چادرملو شرکتی با عنوان " شرکت تامین و انتقال آب خلیج فارس" تاسیس تا با برداشت و شیرین سازی سازی آب در بندرعباس و انتقال آن به شرب و مصارف صنعتی (خود و سایرین) پیشگام در این امر حیاتی کشور باشند.
این اقدام جسورانه می تواند راهگشای موارد مشابه از دریای عمان و یا خلیج فارس برای مصارف کل کشور باشد.
انتقال آب شیرین شده کم خطر تر از انتقال و چرخش زیر سطحی گاز از جنوب به کل نقاط کشور است. با این روند خشکسالی چرا برای فردا و فردا ها آب در سطح کشور نچرخد؟!

• در این پروژه آب از 37 کیلومتری غرب بندر عباس برداشت و پس از شیرین سازی با طی مسافت بالغ بر 750 کیلومتر تا اردکان یزد جاری می گردد.
• آب شیرین شده تا 2700 متر ارتفاع گرفته و در برخی نقاط با وزن خود جاری میگردد.
• محاسبه قیمت تمام شده آب در دورترین نقطه (اردکان یزد) متر مکعبی 6000 تومان برآورد گردیده (یعنی لیتری 60 ریال) این در حالی است که آب بطری یک سوم لیتری را 350 تومان مصرف میکنیم.
• مدت اجرائی پروژه 36 ماه براورد شده و عملیات اجرائی فاز اول قطعه اول از بندر عباس تا گل گهر کرمان به پیمانکار واگذار شده و در حال اجرا است. بیش یکصد کیلومتربه عرض 30 متر بازگشایی شده و آماده لوله گذاری گردیده و فعالیت ادامه دارد.
• قطعه دوم تا مس سرچشمه با دو مشاور طرح و زیست محیطی در مرحله نهایی انتخاب مسیر است.
• فاز اول خط انتقال با لوله فولادی به قطر 1.60 و فاز دوم 1.80 و فاز سوم 2 متری طراحی شده است.
• برای انتخاب پیمانکار جهت اجرای فاز دوم از بندر تا یزد در مرحله شناسایی و انتخاب پیمانکار هستیم.

اولویت بندی تولیدات کشاورزی در کشور با محوریت مصرف آب

اقدام ضروری و اساسی که باید توسط وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه های دیربط انجام پذیرد و تا کنون به غفلت سپری شده آمایش و اولویت بندی تولیدات کشاورزی است. بدین معنی که در معرض بحران آب چه تولید کنیم؟ چگونه تولید کنیم؟ چگونه آبیاری کنیم؟ چه تولید نکنیم؟ به دیگر سخن باید خیلی جدی روی این مساله کار کرد تولیداتی که آب بیشتری نیاز دارند از چرخه تولید حذف و محصول را وارد کنیم و تولیداتی که آب کم نیاز دارند بیشتر تولید کنیم به بیان دیگر مزیت نسبی تولید برای مصرف داخل و صادرات را باید مشخص و بازار حذف تولیدات پر مصرف آب و واردات آنها برنامه ریزی شود.

اما آنچه دولت تدبیر و امید باید انجام دهد:

برای اخذ مجوز از دستگاه های ذیربط برای شیرین سازی و انتقال آب از خلیج فارس تا یزد بیش از یک سال وقت شرکت را به هدر داده و این یکسال میتوانست با تجمیع دستگاه های ذیربط در یک کمیته اجرائی یکماهه نیز بانجام برسد اگر چنین بود یکسال پروژه زودتر به بهره برداری میرسیدو این همه بوروکراسی هدف شده تاخیر در اجرا ایجاد نمیکرد.

پیشنهاد:

کمیته ای به ریاست معاون اول محترم رئیس جمهور و به دبیری وزیر محترم نیرو با عضویت دستگاه های ذیربط تشکیل تا همه موانع با حضور نمایندگان تام الاختیار دستگاه های ذیربط برای این قبیل طرح های حیاتی مطرح و حل و فصل گردد.

و در پایان

همه بپذیریم و جدی بگیریم که وقت تنگ است و خشکسالی رو به گسترش و بی رحم که بحران آب فاجعه ملی را میتواند به دنبال داشته باشد.